در گزارش‌های منتشر شده درباره‌ی فساد، اصطلاحات و واژه‌های مرتبط با بانکداری مکرراً مشاهده می‌شود. در مطلب پیش‌رو، این واژه‌ها به طور مختصر توضیح داده می‌شود.
سوئیفت (SWIFT)
سوئیفت خلاصه‌ی عبارت «جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی» (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) است. شبکه‌ای که در سال ۱۹۷۳ راه‌اندازی شد و از آن زمان تاکنون به یکی از زیرساخت‌های مهم نقل و انتقال پول و سرمایه در چارچوب تجارت بین‌المللی تبدیل شده است.
ایران در سال ۱۳۷۱ به شبکه سوئیفت پیوست اما در پی اعمال تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران، دسترسی ایران به شبکه سوئیفت در سال ۱۳۹۰ قطع شد که مشکلات عدیده‌ای در فروش نفت و سایر مبادلات تجاری ایران پیش آمد.
پس از انجام توافق هسته‌ای مشهور به برجام، ولی‌الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تیرماه ۱۳۹۴ اعلام کرد که ایران بار دیگر به شبکه سوئیفت پیوسته است. این موضوع اما دیری نپایید چراکه با خروج ایالات متحده آمریکا از برجام و بازگشت کامل تحریم‌های ایران از سوی آمریکا در آبان ۱۳۹۷، سوئیفت اعلام کرد که دسترسی چند بانک ایرانی به این شبکه را تعلیق کرده است.
سپا (SEPA)
سیستم یکپارچه پرداخت‌های یورو (The Single Euro Payments Area) در اروپا فعال است و به منظور یکپارچه‌سازی و ساده‌سازی نقل و انتقالات بانکی به یورو ایجاد شده است. سیستم سپا از سال ۲۰۰۸ در اروپا آغاز شد و در حال حاضر ۳۶ عضو دارد.
اس.پی.اف.اس (SPFS)
سامانه انتقال پیام‌های مالی (اس.پی.اف.اس) معادل روسی سیستم انتقال پول سوئیفت است که در سال ۲۰۱۴ ازسوی بانک مرکزی روسیه راه‌اندازی شد.
این سیستم در پی تهدید ایالات متحده آمریکا مبنی بر قطع روسیه از شبکه سوئیفت بنیاد گذاشته شد. در حال حاضر ۲۳ بانک به سیستم اس.پی.اف.اس وصل هستند.
سپام (SEPAM)
سپام، «سامانه پیام‌رسانی الکترونیکی مالی» (System for Electronic Payment messaging) است که کارکردی شبیه به سوئیفت دارد. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران این سامانه را به منظور جایگزینی برای سوئیفت راه‌اندازی کرده است. در این سامانه، تبادلات ارزی و تبادلات بین بانکی از قبیل اعتبارات اسنادی ارزی و ریالی، ضمانت‌نامه‌های ارزی و ریالی، حوالجات ارزی، مکاتبات، استعلام ها و مذاکرات کنترل می‌شود.
بانک مرکزی همچنین اعلام کرده است که سپام امکان اتصال به بانک‌های خارجی در خارج از کشور را فراهم می‌کند. در همین راستا، تابستان ۱۳۹۸ اعلام شد که روسیه و ایران به دنبال همکاری سیستم انتقال پیام‌های مالی روسی (اس.پی.اف.اس) و سیستم مالی ایرانی سپام به عنوان جایگزین سوئیفت برای رفع اثرات تحریم هستند.
ضمانت‌نامه بانکی (Bank guarantee)
ضمانت‌نامه بانکی قراردادی میان بانک و متقاضی (ضمانت‌خواه) است که براساس آن، بانک به درخواست متقاضی در مقابل ذینفع تعهد می‌کند که اگر متقاضی طبق تعهدات و شرایط مندرج در ضمانت‌نامه عمل نکند، معادل مبلغ ذکر شده در ضمانت‌نامه را بدون اقامه دلیل و اثبات ادعا به محض اولین مطالبه کتبی ذینفع به او پرداخت کند.
ضمانت‌نامه‌های بانکی عبارت‌اند از: ۱. ضمانت‌نامه شرکت در مناقصه یا مزایده ۲. ضمانت‌نامه حسن انجام کار/ حسن اجرای تعهدات ناشی از قرارداد ۳. ضمانت‌نامه استرداد پیش‌پرداخت ۴. ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان ۵. ضمانت‌نامه گمرکی ۶. ضمانت‌نامه تعهد پرداخت ۷. ضمانت‌نامه‌های متفرقه
صدور و ارائه‌ی انواع ضمانت‌نامه از خدمات مهم بانک‌ها به مشتریان خود است.
کارت‌های اعتباری (Credit card)
کارت بانکی یا کارت اعتباری به دارنده کارت اجازه می‌دهد که برپایه نوع قرارداد و حد اعتبار خود در بانک، از محل این اعتبار، کالا و خدمات مورد نظر را خریداری کرده و در هنگام سر‌رسید، آن را یکجا یا به صورت اقساط پرداخت کند.
کارت اعتباری این امکان را به دارنده‌ی کارت می‌دهد که بیشتر از مبلغی که در اختیار دارد خرج کند. البته میزان و سقف اعتباری که به هر شخص داده می‌شود، به درآمد و توان بازپرداخت او بستگی دارد.
ال.سی (LC)
اعتبارنامه، اعتبار اسنادی یا ال.سی (Letter of Credit) تعهدی از بانک است که به خریدار و فروشنده داده می‌شود. در اعتبارنامه تعهد می‌شود که میزان پرداختی خریدار به فروشنده به موقع و با مبلغ صحیح به دست فروشنده خواهد رسید.
اعتبارنامه‌ها عموما ازسوی بانک صادر می‌شوند اما منبع صادرکننده می‌تواند موسسات و نهادهای مالی دیگری نیز باشد. اعتبارنامه‌ها در امور بازرگانی و تجاری اهمیت بالایی دارند چراکه از طریق ال.سی تعهد پرداخت قطعی فراهم می‌شود. ال.سی‌ها به همین دلیل در معاملات تجاری بین‌المللی اهمیت و ارزش قابل توجهی دارند.
اعتبارنامه‌ها دارای انواع گوناگونی هستند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
اعتبار اسنادی تایید شده و تایید نشده:
در صورتی که خریدار اعتبار صادر شده از سوی بانک خود را به تایید بانک مورد نظر فروشنده برساند، «ال.سی تاییدشده» خواهد بود، در غیراینصورت «ال.سی تاییدنشده» نام می‌گیرد.
اعتبار اسنادی قابل انتقال و غیرقابل‌انتقال:
درصورتی که فروشنده یا ذینفع این حق را داشته باشد که تمام یا بخشی از ال.سی را به دیگری واگذار کند، ال.سی قابل انتقال خواهد بود. اگر چنین اختیاری برای فروشنده یا شخص ذینفع وجود نداشته باشد، ال.سی غیرقابل انتقال می‌شود.
اعتبار اسنادی مدت‌دار یا نسیه و اعتبار دیداری:
در ال.سی مدت‌دار، این امتیاز برای خریدار در نظر گرفته می‌شود که وجه اعتبار بلافاصله پس از ارائه‌ی اسناد از طرف فروشنده به بانک پرداخت نشود بلکه پرداخت بعد از مدت معینی که توافق شده است، صورت بگیرد.
درصورتی که بانک بلافاصله پس از رویت اسناد تحویل کالا به خریدار، مبلغ را به فروشنده کالا پرداخت کند، ال.سی «دیداری» خواهد بود.
اعتبار اسنادی قابل برگشت و غیرقابل‌برگشت:
در اعتبارات اسنادی قابل برگشت، خریدار یا بانک می‌تواند بدون اطلاع فروشنده هر تغییر یا اصلاحی را که در شرایط اعتبار لازم می‌داند، بدون نیاز به کسب اجازه و موافقت از فروشنده، انجام بدهد.
در طرف مقابل، درصورتی که این اختیار برای خریدار یا بانک در نظر گرفته نشود و هرگونه تغییر یا اصلاح منوط به موافقت فروشنده باشد، ال.سی «غیرقابل برگشت» خواهد بود.
اعتبار اسنادی اتکایی:
اسناد اعتباری اتکایی از دو سند اعتباری متمایز تشکیل شده است: ۱. ال.سی صادرشده ازسوی بانک خریدار به واسطه ۲. ال.سی صادر شده از سوی بانک واسطه به فروشنده. درواقع یک «واسطه» میان خریدار و فروشنده وجود دارد و حتی ممکن است که فروشنده، خریدار نهایی را نشناسد.
مقررات متحدالشکل اعتبارات اسنادی (UCP)
مقررات متحدالشکل اعتبارات اسنادی (Uniform Customs and Practice for Documentary Credits) قوانینی هستند که از سوی اتاق بازرگانی بین‌المللی به منظور یکپارچه‌سازی در روند تهیه اعتبارات اسنادی (ال.سی) وضع شده است. این مقررات در بیش از ۱۷۵ کشور پذیرفته شده است.
حواله (draft)
حواله یا برات سندی است که در آن شخص تعهد می‌دهد که مبلغی را در آینده به طلبکار یا شخص معین پرداخت کند. ماده‌های ۲۲۳ تا ۳۰۶ باب چهارم قانون تجارت، ناظر بر مقررات حواله در ایران است.
برات سابقه‌ای دیرینه در تجارت دارد و با چک که سندی جدید در پرداخت پول است، تفاوت‌هایی دارد. برای مثال، در برات تعهد می‌شود که پول در آینده‌ای معین پرداخت شود، در چک اما شخص تعهد می‌دهد که پول را در زمان حال یا آینده دلخواه پرداخت کند. تنها کسانی که دسته‌چک و به تبع، حساب بانکی دارند می‌توانند چک صادر کنند، برای صدور برات اما چنین شرایطی لازم نیست.
تفاوت مهم دیگر در قوانین و مقررات ناظر بر برات و چک نهفته است: برگشت چک، وجه کیفری دارد، برات اما جنبه مدنی و تجاری دارد. موضوع مهم دیگر این است که هر شخص حقیقی یا حقوقی می‌تواند صادرکننده و نقدکننده برات باشد، درمورد چک اما تنها بانک است که چک را نقد می‌کند.
چک (Cheque)
براساس قانون، چک، سندی است که به واسطه آن، صادرکننده به محلی که پول در آن قرار دارد، مثل بانک، دستور می‌دهد تا مبلغ تعیین‌شده روی چک را به دارنده‌ی چک پرداخت کند.
نکته مهم در صدور چک این است که صادرکننده باید در هنگام صدور چک، در حساب جاری خود به اندازه‌ی مبلغ نوشته شده در چک، وجه داشت باشد. در غیراینصورت و با برگشت چک، چک او «بلامحل» و عملکرد او مشمول قوانین کیفری می‌شود.
دو نوع چک وجود دارد: ۱. چک‌هایی که ازسوی اشخاص صادر می‌شوند. این چک‌ها می‌توانند عادی یا گواهی شده باشند ۲. چک‌هایی که ازسوی بانک صادر می‌شوند و عبارت‌اند از: چک بین بانکی (رمزدار)، چک تضمین شده (تضمین شده رمزدار) و چک مسافرتی.
سفته (Promissory note)
سفته سندی تجاری است که به موجب آن امضاکننده سفته تعهد می‌دهد تا در موعد مقرر یا عندالمطالبه، مبلغی را در وجه فرد یا موسسه نامبرده پرداخت کند. سفته را معمولا از بانک ملی ایران می‌توان خریداری کرد.
سفته امروزه عموما برای ضمانت به کار برده می‌شود و در این راستا «پشت‌نویسی» صورت می‌گیرد. برای مثال، شخصی سفته را برای ضمانت از صادرکننده یا هر یک از انتقال‌دهندگان پشت‌نویسی می‌کند. پشت‌نویسی البته به منظور انتقال هم انجام می‌شود و در اینصورت، دارنده سفته با پشت‌نویسی، آن را (همه حقوق و مزایای سند را) به دیگری منتقل می‌کند.
تسهیلات بانکی
تسهیلات بانکی را «خروجی‌های اصلی» بانک توصیف می‌کنند و به این معناست که بانک با تزریق نقدینگی‌های سرگردان جامعه به مبانی تعریف‌شده، در راستای هدف‌های اقتصادی معین قدم برمی‌دارد.
تسهیلات بانکی عبات‌اند از:
تسهیلات بانکی قرض‌الحسنه:
تسهیلات قرض‌الحسنه قراردادی است که بانک به عنوان قرض‌دهنده، مبلغ مشخصی را مطابق با قوانین مقرر به اشخاص حقیقی و حقوقی به عنوان قرض واگذار می‌کند.
وام یکی از انواع تسهیلات قرض‌الحسنه به شمار می‌رود و ارائه تسهیلات قرض‌الحسنه برای مواردی از قبیل شرکت‌های تعاونی با هدف ایجاد کار، واحدهای تولیدی متعلق به اشخاص حقیقی یا حقوقی برای کمک به افزایش چرخه تولید، رفع احتیاجات ضروری اشخاص حقیقی، هزینه ازدواج و تهیه جهیزیه، هزینه درمان و بیماری،هزینه تعمیر و تامین مسکن، کمک هزینه تحصیلی، کمک هزینه برای ایجاد مسکن روستایی‌ها و رفع نیازهای ضروری در نظر گرفته شده است.
تسهیلات بانکی مشارکت مدنی:
براساس قانون، مشارکت مدنی آمیختن سهم مشارکه نقدی و یا غیر نقدی برای اشخاص حقیقی و یا حقوقی طبق قرارداد به صورت مشاع و به منظور انتفاع تعریف شده است.
مشارکت‌های مدنی دارای انواع مشارکت مدنی بازرگانی، صادراتی و خدماتی هستند.
تسهیلات بانکی مضاربه:
مضاربه به این معناست که وظیفه تامین سرمایه بر عهده یکی از طرفین (مالکین) گذاشته شود و شرط شود که طرف دیگر با آن سرمایه تجارت کرده و درنهایت، هر دو طرف در سود حاصله شریک باشند.
در قرارداد مضاربه، صد درصد سرمایه باید تامین شود و پرداخت سهم شراکت می‌تواند بارها صورت گیرد.
تسهیلات بانکی جعاله:
جعاله دارای سه عنصر است که عبارت است از جاعل، عامل و جعل. شخص متعهد را جاعل، طرف مقابل را عامل و اجرت را جعل می‌نامند. در جعاله، جاعل متعهد می‌شود که اجرت معینی را به عامل پرداخت کند.
برای مثال شخصی می‌گوید که اگر کسی ماشین من را پیدا کند، به او یک میلیون تومان اجرت می‌دهم. چنین تعهدی را جعاله می‌نامند.
تسهیلات بانکی سلف:
پیش‌خرید نقدی محصولات تولیدی از قبیل محصولات کشاورزی، صنعتی و معدنی با قیمت معین را سلف می‌نامند.
در این نوع از تسهیلات بانکی، درصورتی که تولیدکننده با کمبود سرمایه مواجه شود، از طرسق پیش‌فروش تولیدات خود به بانک یا موسسه مالی، سرمایه لازم را برای تولید کالا دریافت می‌کند.
موسسه مالیـاعتباری
در «آیین‌نامه نحوه تاسیس و اداره موسسات اعتباری غیردولتی» موسسه‌های اعتباری، نهادهای اقتصادی غیردولتی و عمومی معرفی شده‌اند که با موافقت بانک مرکزی تاسیس می‌شوند و اجازه دارند که عملیات بانکی در کشور انجام دهند.
رشد فزاینده موسسه‌های مالیـاعتباری در دو دهه‌ی اخیر، مشکلات متعددی را ایجاد کرده است. به همین دلیل، بانک مرکزی از سال ۱۳۸۹ اقداماتی را برای ساماندهی این موسسه‌ها انجام داده است که عبارت‌اند از: ادغام برخی از موسسه‌های مالی و تعاونی‌های اعتباری بدون مجوز، تبدیل موسسه‌های مالی بزرگ به بانک، و انتشار فهرستی با عنوان «موسسه‌های مالی و اعتباری در شرف تاسیس».
سهام (Share)
سهم قطعه‌ای از سرمایه‌ی یک شرکت به حساب می‌آید. اگر سرمایه شرکت به بخش‌های برابر تقسیم شود، هر سهم که برابر با یک بخش است، نشان‌دهنده‌ی کوچکترین واحد مالکیتی، در آن شرکت یا کارخانه است.
سهم همچنین نشان‌دهنده‌ی میزان مشارکت، تعهدات و منافع صاحب آن است و دارنده‌ی سهام به نسبت سهامی که در اختیار دارد، در مالکیت شرکت، کارخانه یا هرگونه بنگاه تولیدی شریک خواهد بود.
سهام دارای انواع گوناگون است که عبارت‌اند از:
سهام بانام و بی‌نام:
در سهام بانام، نام صاحب یا خریدار سهام روی ورقه سهام نوشته می‌شود و تنها خود اوست که حق معاوضه و فروش سهام را دارند. سهام بی‌نام اما به اصطلاح در «وجه حامل» به شمار می‌آید و دارنده برگه‌ی سهام بی‌نام حق فروش آن را دارد.
سهام عادی و سهام ممتاز:
سهام عادی سندی است که نشان می‌دهد افراد چند درصد از سود و مزایای شرکت بهره می‌برند. دارندگان سهام عادی، مالکان اصلی شرکت محسوب می‌شوند و دارای حقوق و مزایایی هستند که عبارت است از : حق دریافت سود سهام، حق رأی در مجامع عمومی عادی و مجمع فوق‌العاده، حق تقدم در خرید سهام جدید، حق باقی‌مانده دارایی پس از انحلال شرکت و حق اطلاع از فعالیت‌های شرکت.
سهام ممتاز درمقابل از امتیازات ویژه‌ای برخوردار است. براساس ماده ۴۲ لایحه اصلاحی قانون تجارت، شرکت سهامی می‌تواند به موجب اساسنامه و تا پیش از انحلال شرکت، طبق تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام، سهام ممتاز ترتیب دهد. امتیازات این‌گونه سهام و نحوه استفاده از آن باید به طور وضوح تعیین شود.
سهام نقدی و سهام غیرنقدی:
سهامدارانی که پول به شرکت می‌‌آورند،دارای سهام نقدی و آنها که آورده‌شان به شرکت غیرنقدی است، دارای سهام غیرنقدی خواهند بود.
پولشویی (Money Laundering)
پولشویی عبارت است از تبدیل یا انتقال دارایی (ازقبیل ملک، پول و…)؛ پنهان کردن یا تبدیل ماهیت دارایی؛ تحصیل، تملک یا استفاده از اموال، با آگاهی از این حقیقت که این اموال درنتیجه فعالیت‌های مجرمانه به دست آمده‌اند.
مشارکت در این پروسه یا کمک به جابجایی اموال به این قصد که این دارایی‌ها قانونی به نظر برسند، نیز پولشویی محسوب می‌شود.
پول به دست آمده از فعالیت‌های مجرمانه ازقبیل اخاذی، خرید و فروش غیرقانونی سهام یک شرکت ازسوی کارمندان، قاچاق مواد مخدر و قمار غیرقانونی اصطلاحاً «پول کثیف» به حساب می‌آیند و لازم است که از طریق فعالیت‌های قانونی «پاکیزه» شوند. بدین‌ترتیب، پول «پاک‌شده» وارد فعالیت‌های قانونی مالی می‌شود و بانک‌ها و موسسات مالی بدون هیچگونه شک و شبهه‌ای با آن برخورد می‌کنند.
پولشویی دارای سه مرحله است که عبارت است:
- تزریق: در این مرحله پول نقد به سپرده‌های کوچکتر تقسیم و به حساب بانک‌ها و موسسات مالی گذاشته می‌شود.
- لایه‌بندی:در این مرحله برای پنهان کردن سرمنشا اموال، شبکه‌ای پیچیده از انتقال پول انجام می‌شود.
- ادغام و یکپارچه‌سازی: در این مرحله، پولی که با نقل و انتقالات متعدد «پاک» جلوه داد شده، استفاده می‌شود.
در سال‌های اخیر، کمیسیون اروپا فهرستی از کشورهای پرخطر در زمینه‌ی پولشویی و تامین مالی تروریسم را ارائه کرده است. ایران در کنار کشورهایی ازقبیل افغانستان، سوریه، کره شمالی، عراق، یمن، پاکستان، جاماییکا، پاناما، زیمبابوه، کمبوجیه، میانمار، نیکاراگوئه، مغولستان، اوگاندا، موریس، غنا، ترینیداد و توباگو، وانواتو، باهاما، باربادوس و بوتسوانا در این فهرست قرار دارد.
پولشویی معکوس (Reverse money laundering)
پولشویی معکوس فرایندی است که منبع مشروع وجوهی را که قرار است برای مقاصد غیرقانونی مصرف شود، پنهان می‌کند. این عمل معمولا با هدف تامین مالی تروریسم انجام می‌شود.
پولشویی معکوس از سوی سازمان‌های جنایی نیز صورت می‌گیرد، بدین صورت که وجوه قانونی را که در مشاغل قانونی سرمایه‌گذاری کرده‌اند، از گردش رسمی خارج می‌کنند.
شرکت کاغذی (shell corporation)
شرکت کاغذی، شرکتی صوری است که صرفا روی کاغذ وجود دارد. این شرکت‌ها عموما دارای حساب بانکی هستند اما دفتر و کارمند ندارند و برای نقل و انتقال مالی به کار می‌روند.
این شرکت‌ها ممکن است که صاحب دارایی‌‌هایی مثل ملک، کشتی و مالکیت فکری باشند.
ماهیت این شرکت‌ها این اجازه را به صاحبان آنها می‌دهد که برای پولشویی، فرار مالیاتی، کلاهبرداری و دیگر جرایم مالی استفاده شوند.
ارز دیجیتال (Digital currency)
ارز دیجیتال، پول الکترونیکی یا رمز پول، هر نوع پول، ارز یا دارایی شبیه پول هستند که در سیستم‌های کامپیوتری دیجیتال مدیریت، ذخیره یا مبادله می‌شوند. این فرایند عموماً از طریق اینترنت انجام می‌شود.
ارز دیجیتال دارای سه نوع است که عبارت‌اند از:
- رمز ارز (cryptocurrency)
- ارز مجازی (Virtual Currency)
- ارز دیجیتال بانک مرکزی (Central bank digital currency)
خدمات بانکی مکاتبه‌کننده (correspondent banking services)
یک بانک مکاتبه‌کننده، یک موسسه مالی مجاز است که از طرف یک موسسه مالی دیگر – معمولاً در کشوری دیگر – خدمات ارائه می‌دهد. خدمات بانک مکاتبه‌کننده ممکن است شامل انتقال وجه، تسویه حساب، تسویه چک و انتقال وجه باشد.
این گونه بانک‌ها عموماً بانک‌های ثالث هستند و به عنوان واسطه میان موسسه‌های مالی گوناگون عمل می‌کنند. نقل و انتقالات بین‌المللی اغلب بین بانک‌هایی انجام می‌شود که رابطه مالی ثابتی ندارند. برای مثال، بانکی در سانفرانسیسکو که دستورالعمل انتقال وجوه به بانکی در ژاپن را دریافت می‌کند، نمی‌تواند مستقیماً بدون رابطه کاری با بانک دریافت‌کننده، وجوه را انتقال دهد.
اغلب نقل و انتقالات بین‌المللی از طریق سوییفت انجام می‌شوند. بنابراین، با علم به عدم ارتباط کاری با بانک مقصد، بانک مبدأ می‌تواند در شبکه سوئیفت بانک مکاتبه‌کننده‌ای را جست‌وجو کند که با هر دو بانک هماهنگی داشته باشد.
نقل و انتقالاتی از این دست از جمله مواردی است که نگرانی‌ها درباب پولشویی و دیگر فسادهای مالی را افزایش می‌دهد.
گروه ویژه اقدام مالی (Financial Action Task Force)
گروه ویژه اقدام مالی، یک سازمان بین دولتی است که در سال ۱۹۸۹ به ابتکار گروه هفت (G7) برای توسعه سیاست‌های مبارزه با پولشویی تاسیس شد. در سال ۲۰۰۱، مأموریت این گروه به تامین مالی تروریسم نیز گسترش یافت.
