جلال بهرنگی، روزنامه‌نگار
گستره‌ی نفوذ سپاه پاسداران در اقتصاد و سیاست ایران، انتقاد برخی مقامات حکومتی را نیز دربرداشته است. برای نمونه، اکبر هاشمی رفسنجانی، چهارمین رئیس جمهوری ایران و رئیس پیشین مجمع تشخیص مصحلت نظام که خود راه را برای ورود سپاه به فعالیت‌ها اقتصادی گشوده بود، در سال ۱۳۹۲ گفت که «سپاه به کمتر از کل کشور راضی نیست». در ساختار این کارتل اقتصادی چه می‌گذرد؟
ورود سپاه به پروژه‌های اقتصادی
حضور سپاه پاسداران در طرح‌های ریز و درشت اقتصادی بعد از پایان جنگ شروع شد. سال ۱۳۶۸ که اکبر هاشمی‌رفسنجانی به عنوان رئیس جمهوری وارد ساختمان پاستور شد، در واگذاری برخی پروژه‌های اقتصادی به سپاه پاسداران گشاده‌دستی کرد.
برخی ناظران اقتصادی همچون جمشید اسدی باور دارند این اقدام هاشمی با هدف «دور نگه داشتن» فرمانده‌هان سپاه از ورود به سیاست انجام شد. سال‌ها بعد اما سپاه پاسداران هم در سیاست صحنه‌گردانی کرد و هم در اجرای پروژه‌های کلان اقتصادی، از بزرگترین مجریان یکه‌تاز و بی‌رقیب شد.
هاشمی رفسنجانی که از میانه‌ی دهه‌ی ۱۳۶۰ خواستار ادغام ارتش و سپاه پاسداران بود، این موضوع را با مقامات بلندپایه حکومتی و نظامی مطرح کرد. او در خاطرات خود گفته که این موضوع را در فروردین ماه ۱۳۶۸ با روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی نیز مطرح کرده و او«نگران بوده که ادغام ارتش و سپاه، باعث خشم آنها و درگیری شود».
درنهایت، سپاه پاسداران ادغام در ارتش را نپذیرفت و فرماندهان آن تاکید کردند که سپاه باید در بازسازی نیز مشارکت کند؛ امری که در آخرین سال‌های دهه‌ی ۱۳۶۰ با تاسیس قرارگاه خاتم‌الانبیا تحقق یافت. فعالیت‌های اقتصادی سپاه اما به این قرارگاه محدود نشده و در حال حاضر، شبکه‌‌ای پچیده از موسسه‌ها و بانک‌های وابسته به سپاه پاسداران در اقتصاد ایران فعال هستند.
قرارگاه خاتم‌الانبیا، موتور اقتصادی سپاه
قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا اواخر آذر ۱۳۶۸ و با موافقت و دستور علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی تاسیس شد. در زیرمجموعه این قرارگاه که بازوی اقتصادی سپاه پاسداران محسوب می‌شود، تشکیلات دیگری فعالیت دارند که با شرکت‌های وابسته خود در واقع هلدینگ‌های اقتصادی کشور را تشکیل داده‌اند:
- قرارگاه سازندگی نوح
- قرارگاه سازندگی کربلا
- قرارگاه سازندگی کوثر
- قرارگاه سازندگی قائم
- قرارگاه سازندگی قرب کوثر
- گروه سازندگی سپانیر
شرکت‌های قرارگاه‌های شش‌گانه
در زیر مجموعه هر یک از قرارگاه‌های شش‌گانه که خود به هلدینگ تبدیل شده‌اند، فهرست بلندی از شرکت‌ها و موسسات زیرمجموعه وجود دارد. علاوه بر این، شرکت‌ها و موسسات دیگری به عنوان موسسات وابسته و پیمانکار مشغول فعالیت هستند. اسامی برخی از آنها را می‌توان چنین فهرست کرد:
- سپاسد، نیروگستر، سماوات، موسسه فاطر- (حوزه آب و فاضلاب).
- شرکت صدرا (تجهیزات دریایی)
- موسسه مهندسی رهاب(خطوط قطار شهری و بین شهری)
- شرکت‌های تهران گسترش و جایی و نیز موسسات ولیعصر و عاشورا(راه‌سازی)
- موسسه مکین(ساخت اسکله‌های تجاری)
- موسسه دریاساحل(تجهیزات حفاری)
- موسسات فجر ، حرا و ثارالله (ساخت تونل و سدهای خاکی)
محور فعالیت اقتصادی قرارگاه‌های سپاه
۱. نفت، گاز و پتروشیمی:
در این حوزه همه طرح‌های مرتبط با حوزه‌های صنایع نفت و پتروشیمی و انتقال گاز انجام می‌شوند.
۲. عمران، صنعت و معدن:
در این بخش طرح‌هایی از جمله راه و شهرسازی، آب و نیرو، ارتباطات و فناوری اطلاعات، معادن و صنایع معدنی، بهداشت و درمان و ساخت ماشین‌آلات انجام می‌شود.
۳. کشاورزی:
اجرای طرح‌های کلان انتقال آب، تعاونی‌های کشاورزی و کشت و صنعت از جمله حوزه‌های فعالیت سپاه پاسداران هستند.
۴. محرومیت‌زدایی:
به گفته مسئولان قرارگاه خاتم‌الانبیا، در این بخش طرح‌های محرومیت‌زدایی در استان‌ها اجرا می‌شوند.
۵. تحقیقات:
مرکز تحقیقات کاربردی و خودکفایی از سال ۱۳۹۲ کانون پژوهش‌هایی است که به ادعای وبسایت قرارگاه خاتم‌الانبیا، هدف آن «ارتقای سطح علمی، پیاده‌سازی اقتصاد مقاومتی، توسعه فناوری‌ها و حرکت به سمت خودکفایی علمی و صنعتی» است.
انتقادها از فعالیت‌های اقتصادی سپاه
اگرچه در وبسایت قرارگاه خاتم‌الانبیا فهرست بلندی از طرح‌های مختلف در حوزه‌های عمرانی، صنعتی و زیرساخت‌های مخابراتی، نفتی و پتروشیمی وجود دارد، ولی آنچه به درستی ثبت و ضبط نشده و اطلاعات شفافی درباره‌اش دیده نمی‌شود، «چرایی واگذاری پروژه‌ها» به سپاه پاسداران است.
این موضوع شاهدی بر انتقاد برخی ناظران است که باور دارند «بیش از نیمی از اقتصاد کشور در دستان سپاه پاسداران» است.
در طول ۳۰ سال اخیر روسای جمهوری هم این انتقادها را مطرح کرده‌اند، آخرین نمونه‌اش سخنان حسن روحانی است که در آستانه انتخابات سال ۱۳۹۶ از صحنه‌گردانی اقتصاد به دست سپاه انتقاد کرد و گفت: «اقتصاد کشور از دست دولت بی‌تفنگ به دست دولت باتفنگ داده شد و کسی جرات ندارد با آنها رقابت کند».
این در حالی است که او روز ۲۵ شهریور ۱۳۹۲ و یکماه بعد از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری از سپاه برای اجرای طرح‌های مختلف دعوت کرده و گفته بود: «سپاه در تمام وظایف باید به عنوان یک مکمل و پشتیبان در شرایط مختلف وارد عمل شود و امروز بخش اقتصاد ما تحت فشار است».
مقامات سپاه پاسداران چند روز بعد از انتقاد روحانی واکنش نشان دادند و آن را «تضعیف‌کننده و بی‌انصافی» دانستند.
محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران گفت که «دولت بدون تفنگ توسط دشمنان تحقیر و تسلیم می‌شود».
علی سعیدی، نماینده علی خامنه‌ای در سپاه پاسداران هم خطاب به حسن روحانی گفت که «هم آمریکا به سپاه حمله می‌کند، هم برخی خودی‌ها».
تک‌تازی‌های اقتصادی قرارگاه خاتم‌الانبیا در چهار دولت
فعالیت‌های اقتصادی سپاه پاسداران در طول بیش از ۳۰ سال را می‌توان در تناسب با برآمدن دولت‌های مختلف بررسی کرد؛ دولت‌هایی که ابتدا از حضور سپاه در طرح‌های عمرانی و بازسازی استقبال کردند ولی در پایان مسئولیت‌شان ناراضی و منتقد بودند.
هشت سال دولت اکبر هاشمی‌رفسنجانی
مرور برخی اظهارات مسئولان وقت دولت نشان می‌دهد آنها برای مشارکت دادن سپاه پاسداران در بازسازی خسارت‌ها و خرابی‌های ناشی از جنگ مصمم بودند.
سال ۱۳۹۲، وبسایت سحام‌نیوز به نقل از هاشمی‌رفسنجانی در جمع استانداران نوشت: «مهندسی رزمی سپاه امکاناتی از جنگ داشت که در سازندگی کشور می‌توانست موثر باشد و ما در آن زمان پروژه‌هایی مثل راه‌سازی به آنان دادیم که هم برای کشور مفید بود و هم برای سپاه».
سپاه برای حضور در طرح‌های عمرانی و بازسازی، امکانات و تجهیزات نسبی داشت. به این ترتیب با تشکیل «قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا» در سال ۱۳۶۸، عملا سپاه پاسداران به عنوان پیمانکار دولت، اجرای طرح‌های عمرانی و اقتصادی را برعهده گرفت.
ساخت سد کرخه و اتوبان ساوه در فهرست اولین طرح‌هایش بود. گفته شده که این طرح‌ها «بدون تشریفات و مناقصه» به سپاه واگذار شدند.
در این دوره به تدریج امکانات فنی در اختیار سپاه قرار گرفت، مسیر پیمانکاری‌اش هموار شد و طرح‌های بیشتری روانه قرارگاه خاتم شد. پروژه‌های انتقال آب، خانه‌سازی، جاده‌سازی، تولید و انتقال برق تنها بخشی از اولین پیمانکاری‌های این قرارگاه در آن سال‌ها به حساب می‌آیند.
از اواخر دولت دوم هاشمی، سپاه راه جدیدی در واردات غیررسمی باز کرد؛ راهی که به واردات «قاچاق» از طریق اسکله‌های مخفی در جنوب کشور منجر شد.
سال‌ها بعد برخی مسئولان دولتی فاش کردند که این اسکله‌ها «بدون نظارت و کنترل رسمی گمرک» فعالیت می‌کنند. محمود احمدی‌نژاد، ضمن اشاره به این اسکله‌ها با کنایه از «برادران قاچاقچی» نام برد و گفت که دولت‌ها هیچ نظارتی بر فعالیت‌های اقتصادی سپاه نداشته و ندارند.
هشت سال دولت محمد خاتمی
قرارگاه خاتم‌الانبیا در این هشت سال نه‌تنها به پیمانکاری‌هایش ادامه داد بلکه برنده‌های مناقصه‌ها را از میان بر‌می‌داشت. خلاصه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی سپاه در این دوران چنین است:
۱. تاسیس موسسه کوثران
موسسه کوثران اجرای طرح توسعه شبکه آبیاری ۸۸۰۰ هکتاری امیدیه خوزستان را در اختیار گرفت.
۲. پیمانکاری اداره فرودگاه امام خمینی
یک روز بعد از افتتاح این فرودگاه توسط محمد خاتمی، سپاه پاسداران با استقرار بعضی «تجهیزات و کادر نظامی» روی باند پرواز، مانع از فعالیت شرکت TAV، پیمانکار خارجی شد. این غائله وقتی تمام شد که مسئولان دولت رسما قرارداد با این شرکت را لغو و سپاه را جایگزین آن کردند. احمد خرم، وزیر وقت راه و ترابری هم از دولت کنار رفت.
۳. اپراتوری تلفن همراه
سپاه پاسداران با فشار بر دولت از طریق مجلس هفتم، اپراتور تلفن همراه ترک‌سل برنده اصلی مناقصه دولتی را از میان برداشت و این پروژه را به شرکت ایرانسل وابسته به بنیاد مستضعفان واگذار و خودش بر آن نظارت کرد.
۴. جانشینی اورینتال‌کیش
ورود سپاه به فعالیت‌های حوزه نفت و گاز در سال ۱۳۸۱ با اجاره تجهیزات و ماشین‌آلات در میدان گازی پارس جنوبی شروع شد. همزمان چشم سپاه به شرکت اورینتال‌کیش با مسئولیت سیروس ناصری بود.
به استناد گزارش‌ها، این شرکت با مجوز دولت وقت از یک طرف در میدان‌های مشترک عراق، عربستان سعودی و قطر و از طرف دیگر با شرکت هالیبرتون آمریکا (سازنده تجهیزات نفتی) قرارداد همکاری داشت.
با «فشارهای سپاه و اتهام» همکاری با آمریکایی‌ها، این قرارداد فسخ و مدتی بعد قرارگاه خاتم‌الانبیا به عنوان پیمانکار وارد عمل شد ولی به دلیل نداشتن کارشناس و تجهیزات فنی، اجرای این پروژه‌ها را به پیمانکاران دیگر واگذار کرد.
سپاه سال ۱۳۸۶ «تجهیزات فنی و چند دکل نفتی» اورینتال‌کیش را به قیمت ۹۰ میلیون دلار خرید.
هشت سال دولت محمود احمدی‌نژاد
دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، طولانی‌ترین روزهای خوش را برای سپاه پاسداران رقم زد. احمدی‌نژاد که خود از اعضای سابق سپاه پاسداران بود همچون هاشمی‌رفسنجانی در واگذاری طرح‌ها گشاده‌دستی کرد؛ کاری که از زمان مسئولیتش در شهرداری تهران شروع کرده بود.
در این میان تحریم‌ها علیه ایران دست قرارگاه خاتم‌الانبیا را در اجرای طرح‌ها بازتر کرد. تعدادی از این طرح‌ها را می‌توان چنین فهرست کرد:
۱. احداث خط لوله گاز عسلویه تا پاکستان
در اولین سال فعالیت دولت موسوم به «عدالت‌محور» در سال ۱۳۸۵-۱۳۸۴ قرارداد احداث خط لوله گاز عسلویه تا سیستان و بلوچستان به مبلغ یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار میان وزارت نفت و قرارگاه خاتم امضا شد.
این خط لوله که تا پاکستان می‌رسید، مبلغ قرارداد را به بالای دو میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار رساند. گزارش شده در این طرح تشریفات مناقصه رعایت نشده؛ شاهد مثال آن سخنان رضا کسایی‌زاده، مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز است که گفت در این مورد به «دستور» رئیس جمهوری عمل کردیم.
۲. ساخت مخازن ذخیره نفتی
سال ۱۳۸۵ قرارداد احداث چهار مخزن ذخیره نفت در جزیره خارک با سپاه منعقد شد.
۳. توسعه پارس جنوبی
سپاه در سال ۱۳۸۵ قرارداد توسعه فازهای ۱۵ و ۱۶ پارس جنوبی را به ارزش دو میلیارد و ۹۶ میلیون دلار امضا کرد.
این در حالی بود که شرکت نروژی آیکرگاورنر برنده مناقصه اعلام شده بود ولی به دلایلی که اطلاعات دقیقی درباره آن منتشر نشده، قرارگاه خاتم پروژه را در دست گرفت. فازهای بعدی این پروژه هم بعدها به این قرارگاه رسید.
۴. لوله‌گذاری اتان
نیمه سال ۱۳۹۰، قراردادی به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار با سپاه پاسداران بسته شد تا طرح لوله‌گذاری اتان به طول ۵۴۰ کیلومتر اجرا شود.
۵. توسعه اسکله بندر شهید بهشتی
امتیاز توسعه اسکله بندر شهید بهشتی در چابهار با قراردادی به مبلغ ۳۴۱ میلیون دلار به قرارگاه خاتم‌الانبیا داده شد.
۶. توسعه مترو تهران
قرارگاه خاتم‌الانبیا در طرح توسعه خطوط مترو تهران هم در مجموع قراردادهایی به مبلغ یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون دلار امضا کرد.
۷. خرید ۵۱ درصد سهام مخابرات
سال ۱۳۸۸، شرکت توسعه اعتماد مبین متعلق به بنیاد تعاون سپاه پاسداران توانست با «عنایت» احمدی‌نژاد، ۵۱ درصد سهام شرکت مخابرات را بخرد. تنها رقیب سپاه در این مورد، یکی از تشکیلات زیرنظر خودش یعنی سازمان بسیج بود.
ارزش این تعداد سهام در آن زمان رقمی بیش از هشت هزار میلیارد تومان اعلام شد.
هشت سال دولت حسن روحانی
در این دوران واگذاری طرح‌ها به قرارگاه خاتم‌الانبیا با نوسان‌هایی همراه شد. مهر ۱۳۹۳ اکبر ترکان، دبیر وقت شورای مناطق آزاد همراه با دریادار علی فدوی، فرمانده نیروی دریایی سپاه به جزیره فارور در نزدیکی کیش سفر کرد و از واگذاری پروژه‌هایی به سپاه خبر داد.
ساخت یک فرودگاه، بندر و واحدهای مسکونی در این جزیره از جمله این طرح‌ها اعلام شد.
پیش از این، شش طرح در شهرستان خوی به ارزش ۶۰۰ میلیون تومان، سه طرح در صومعه‌سرا به ارزش ۴۵ میلیون تومان و هشت طرح در سلماس به ارزش ۶۴۲ میلیون تومان ازسوی سپاه تحویل دولت شد.
سپاه پاسداران همچنین با اجرای پروژه‌های گوناگون در استان‌ها از جمله بوشهر نزدیک به ۱۶ میلیارد تومان دریافت کرد.
سال ۱۳۹۶ به ناگهان حمایت دولت از سپاه پاسداران تبدیل به انتقاد شد و روحانی در جمع فعالان اقتصادی گفت که بخش خصوصی از دولت بی‌تفنگ هم می‌ترسید چه برسد به دولتی که تفنگ و رسانه و «همه چیز دارد و کسی جرأت ندارد با آنها رقابت کند».
همان زمان سردار عبدالله عبداللهی، فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیا با گلایه از روحانی گفت که این قرارگاه ۲۴ هزار میلیارد تومان از دولت او طلبکار است.
بخشی از این مبلغ بابت پروژه‌های دولت قبل و بخشی دیگر بابت طرح‌های واگذار شده ازسوی دولت روحانی بود. روزنامه تعادل، آذر ۱۳۹۵ از قول فرمانده قرارگاه خاتم نوشت: «در حال حاضر حدود ۵۵۰ هزار میلیارد تومان پروژه نیمه‌تمام داریم و اگر دولت سالانه ۵۰ هزار میلیارد تومان هم به پروژه‌های عمرانی اختصاص دهد، تکمیل آنها ۱۱ سال زمان می‌برد».
با وجود کاهش تعداد واگذاری پروژه‌های دولتی به سپاه پاسداران، در سال های منتهی به پایان دولت دوم روحانی تعدادی پروژه انتقال آب، توسعه پارس جنوبی، خط راه آهن جنوب و ساخت و تجهیز تاسیسات صنایع نفت و گاز به قرارگاه خاتم واگذار شدند.
قرارگاه خاتم با تشکیلات کلان زیرمجموعه خود در سال‌های اخیر در کشورهای تاجیکستان و عراق هم طرح‌های عمرانی و بازسازی اماکن مذهبی را اجرا کرده است.
پیمانکاری بدون مناقصه
قرارگاه خاتم‌الانبیا که در حال حاضر به بزرگترین بازوی اقتصادی سپاه تبدیل شده است، تنها پیمانکار سپاه در پروژه‌های عظیم نیست. سپاه پاسداران علاوه براین قرارگاه، به واسطه موسسات مالی خود بانک نیز تاسیس کرده و به پرنفوذترین ارگان مسلح کشور در پیمانکاری تبدیل شده است؛ ارگانی که مدعی شده در حمایت از بخش خصوصی، پروژه‌های زیر ۱۰۰ میلیارد تومان را نمی‌پذیرد.
بنیاد تعاون سپاه، بانک انصار و بانک مهراقتصاد از دیگر شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران هستند که هرکدام دارای ده‌ها شرکت اقماری‌اند.
این تشکیلات غول‌پیکر همواره با این اتهام مواجه است که بسیاری از پروژه‌ها را بدون رعایت تشریفات مناقصه داخلی و خارجی از آنِ خود کرده است.
